omówienia utworów (M)

Moniuszko Stanisław

Straszny dwór

opera w 4 aktach do libretta Jana Chęcińskiego (1861-64)

Pracę nad swoją najdoskonalszą operą – Straszny dwór do libretta Jana Chęcińskiego, rozpoczętą w 1861 roku, przerwał Stanisław Moniuszko w związku z wybuchem powstania styczniowego. Kompozytor powrócił do niej dopiero po klęsce, którą ogromnie przeżył. Dramatyczne wydarzenia wywarły znaczący wpływ na kształt utworu, pisanego z założenia "ku pokrzepieniu serc”.
Akcja opery rozgrywa się w polskim dworku szlacheckim w drugiej połowie XVII wieku. Schemat fabuły nawiązuje do Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry. Dwaj bracia, Stefan i Zbigniew, wracają do domu po zwycięskiej wyprawie wojennej. Atmosfera obozu wojskowego i braterstwo broni oraz potrzeba obrony ojczyzny skłaniają ich do złożenia ślubów, że nigdy się nie ożenią. Kiedy jednak po powrocie do domu poznają dwie siostry, miłość okazuje się silniejsza od kawalerskiej przysięgi. Wskutek licznych perypetii i działań innych osób dochodzi ostatecznie do szczęśliwego zakończenia - operę wieńczy podwójny ślub: Stefana z Hanną i Zbigniewa z Jadwigą.
Treść opery, z licznymi wątkami pobudzającymi uczucia patriotyczne, stanowiła odpowiedź artysty na potrzeby polskiego narodu w najtrudniejszych chwilach – po klęsce powstania. Prapremiera dzieła 28 września 1865 roku w Operze Warszawskiej odniosła tak ogromny sukces i spotkała się z tak entuzjastycznym przyjęciem polskiej publiczności, że carska cenzura zdjęła je z afisza już po trzech przedstawieniach. Główne role w spektaklu grali m.in. Julian Dobrski jako Stefan, Wilhelm Troszel jako Zbigniew, Adolf Kozieradzki w roli Miecznika, Józef Prochazka w roli Skołuby, Bronisława Dowiakowska jako Hanna i Honorata Majeranowska jako Cześnikowa. Przedstawienie reżyserował Lepold Matuszyński, a choreografię opracował Roman Turczynowicz. Stanisław Moniuszko w liście do swojego przyjaciela Edwarda Ilcewicza (pisanym po 7 października 1865 roku) pisał:

„Już więc po trzecim przedstawieniu Strasznego dworu i zwycięstwo stanowcze. (…) Dobrski był zachwycający! Pieśń z kurantami starego zegaru [?] i prolog najwięcej się podobały. Orkiestra serdecznie mnie służyła. (…) Nowy mazur, rodzony Halkowego braciszek, ożywia czwarty akt, który w libretto bez życia wlecze się do wiadomego wszystkim od początku rozwiązania.” (cyt. za: Stanisław Moniuszko. Listy zebrane, PWM, Kraków 1969, s. 491-2)

Od momentu premiery Straszny dwór stał się narodową epopeją muzyczną, porównywalną z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicz. Podobnie, jak w dziele wieszcza, również i w operze Moniuszki najistotniejszą wartością jest nie fabuła, ale „poboczne” epizody opowiadające o staropolskich obyczajach i życiu w dawnej Polsce. Straszny dwór pobudził jednak patriotyczne uczucia Polaków nie tylko pięknymi strojami, akcją usytuowaną w szlacheckim dworku i ogólną atmosferą polskości, ale także muzyką, przenikniętą typowo polskim kolorytem brzmieniowym, w którym słychać echa melodii i rytmów ludowych. Szczególnie wyraziście cechy te objawiły się w słynnej, polonezowej arii Miecznika z II aktu – Kto z mych dziewek serce której, będącej pochwałą patriotyzmu, w basowej arii Skołuby z III aktu – Ten zegar stary, a także w pięknej arii Stefana „z kurantem” z III aktu – Cisza dokoła, noc jasna, czyste niebo, z budzącymi jawne skojarzenia z losem ojczyzny słowami Matko moja miła, po twym zgonie w ojca łonie skonał ten serdeczny śpiew. Duch polskości wyraźnie obecny jest także w scenach zbiorowych – sielskiej scenie zebranych przy kominku dziewcząt-prządek śpiewających Spod igiełek kwiaty rosną, czy też w finałowym, ognistym mazurze.

Pod względem muzycznym dzieło Moniuszku reprezentuje gatunek opery komicznej. O jej ponadczasowej, mistrzowskiej wartości artystycznej zadecydowały takie cechy, jak wyraziste charakteryzowanie postaci, pomysłowość harmoniczna, świetna konstrukcja scen zespołowych, barwna instrumentacja oraz niespotykana inwencja melodyczna.
Obecnie Straszny dwór dorównuje swą popularnością Halce Moniuszki. Mimo, iż przez wiele lat od czasu swej prapremiery nie był prezentowany na scenach polskich (lub był grany w okrojonej formie) ze względu na wymowę patriotyczną, po śmierci kompozytora teatry stopniowo zaczęły włączać dzieło do swego repertuaru. W 1901 roku odbyła się premiera opery we Lwowie, w 1946 roku – w Poznaniu, Bytomiu i Wrocławiu, rok później – w Krakowie, a w kolejnych latach – w pozostałych teatrach w kraju. W 1970 roku powstała też angielska wersja Strasznego dworu – The Haunted Manor w tłumaczeniu George’a Conrada, której premierę przygotowało University of Bristol Operatic Society.

Anna Iwanicka-Nijakowska