From the 29th of April to the 2nd of May 2022, the French-Polish Olivier Messiaen Festival was held in Toul, Lorraine, on the 30th anniversary of the composer's death. The initiator and organizer of this event is the musicologist Jerzy Stankiewicz. By preparing the event in Toul, in the place of the composer's imprisonment in the first prisoner of war camp (before transport to Görlitz), Stankiewicz wished to highlight its history, only fragmentarily mentioned in the composer's biography. During this undertaking, the mayor of the city, Alde Harman, decorated Jerzy Stankiewicz with the Gold Medal for services to the City of Toul. Moreover, Jerzy Stankiewicz was invited to the Honorary Committee of the Bach Organ Festival, which has been existing in Toul for over twenty years.
Report on the project and its realization 'Colloque O. Messiaen, Toul 1940'.
W pierwszym dniu (30 kwietnia) „Colloque Olivier Messiaen à Toul, 1940” w Sali Arbitrażowej Urzędu Miasta Jerzy Stankiewicz w referacie otwierającym przedstawił mało znane fakty dotyczące niewoli Messiaena oraz hipotezy nieustalonego dotąd w historii miasta usytuowania Frontstalagu 162 w Toul. Miejscowy historyk Vincent Lamarque (Muzeum Sztuki i Historii w Toul) nakreślił tło historyczne ostatnich dni wojny w Toul oraz ustosunkował się do problemu znalezienia miejsca tego obozu.
Pascal Vigneron, organista katedry św. Stefana i dyrektor Festiwalu organowego przedstawił mające się ukazać nagranie dzieł wszystkich organowych Messiaena dokonane na organach katedry św. Stefana w Toul.
Michel Guerrite, działacz muzyczny i organizator koncertów, zabrał głos w sprawie obrony domu rodziny Messiaena w Fuligny w Lotaryngii (100 km od Toul), wystawionego na sprzedaż oraz projektu założenia tam centrum kulturalnego.
Po czym nastąpiło otwarcie Wystawy dokumentalnej (w tej samej Sali obrad) z udziałem mera Alde Harman, przygotowanej i zaaranżowanej przez Małgorzatę Woźną-Stankiewicz. Wystawa zaplanowana była w pięciu działach: dokumenty dotyczące O. Messiaena jako jeńca wojennego podczas II wojny światowej, Kwatet na koniec Czasu w obozie w Görlitz,pierwsze francuskie oraz polskie nagrania płytowe Kwartetu, wizyta O. Messiaena w Polsce w 1989 r., festiwale, sesje naukowe, publikacje, promocja dzieła Messiaena w Polsce. Drugą dodatkową wystawą były fotogramy Bolesława Słomkowskiego (fotografa natury z Olecka) zatytułowane „Ptaki Messiaena w Polsce”.
Koncerty towarzyszące sesji odbywały się w pięknym gotyckim kościele kolegialnym pw. Św. Gengoult z XIV wieku (święty i męczennik z sąsiadującej Burgundii). Pierwszy koncert poświęcony utworom Messiaena, na którym odbyło się pierwsze wykonanie w Toul Kwartetu na koniec Czasu. Część trzecią Otchłań ptaków Messiaen rozpoczął szkicować właśnie w obozie w Toul. Kwartet poprzedziły: Temat z wariacjami na skrzypce i fortepian oraz Melodia w stylu Mozarta na klarnet i fortepian. Gorące przyjęcie mieli polscy wykonawcy tego koncertu: skrzypaczka Maria Sławek, klarnecista Piotr Lato, wiolonczelistka Beata Urbanek-Kalinowska oraz pianista Piotr Sałajczyk.
Drugi dzień rozpoczął się od Mszy św. w intencji 30. rocznicy śmierci Oliviera Messiaena w katedrze pw. Św. Stefana. Msze odprawiał i homilię wygłosił ks. Sylvain, proboszcz kościoła katedralnego. Słowo o Olivierze Messiaenie kompozytorze wierzącym wygłosił Jerzy Stankiewicz. Pascal Vigneron na wielkich organach Curta Schwenkedela z 1963 r. wykonał Objawienie Kościoła Wiecznego, Monodię oraz Ucztę niebiańską O. Messiaena.
W drugim dniu konferencji (1 maja) głos zabrali: Sławomir Czarnecki, ostatni uczeń Messiaena, z interesującą relacją o swoich lekcjach prywatnych, które odbywały się w domu prof. Messiaena oraz Jerzy Mazaraki, wspominał swojego ojca Mieczysława Mazarakiego, jeńca który przebywał wraz z Messiaena w Stalagu VIII A w Görlitz. O swoich studiach u Messiaena mówił Iradj Sahbai, francuski kompozytor i dyrygent pochodzenia perskiego, działający w Strasburgu, prezentując również swoją nowo wydaną książkę na ten temat. Na zakończenie Jakub Polaczyk przedstawił amerykański film dokumentalny (reż. Paul Moon) oparty na wykonaniu Kwartetu Messiaena przez prezydencki zespół United State Band Marine Stanów Zjednoczonych.
Na drugim koncercie zaprezentowane zostały utwory kompozytorów polskich i jednego francuskiego. Koncert otworzyło prawykonanie światowe utworu Jakuba Polaczyka (Nowy Jork), skomponowanego na tę okazję na obsadę Kwartetu Messiaena pt. Un mémorial dans le vent du Temps. Hommage à Olivier Messiaen (Memoriał na wietrze Czasu. W hołdzie Olivierowi Messiaenowi). Wykonanie Sonaty październikowej na fortepian Joanny Bruzdowicz-Tittel poświęcone było pamięci tej kompozytorki zmarłej we Francji w ubiegłym roku. Sławomir Czarnecki przedstawił Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian z okresu studiów u Messiaena. Iradj Sahbai, zaprezentował Pieśń perską na wiolonczelę solo oraz utwór fortepianowy O naszej podróży do Lotaryngii. Kulminacją koncertu było wykonanie Marty Ptaszyńskiej znanego już w Stanach Zjednoczonych utworu Trzy wizje Tęczy. W hołdzie Olivierowi Messiaenowi, w którym do składu Messiaenowskiego kwartetu dołączył francuski perkusista Florian Peter (Hochschule w Stuttgarcie).
Zaskakujące były uwaga z jaką słuchano muzyki współczesnej, nie często tu pojawiającej się na koncertach oraz entuzjastyczny aplauz jakim słuchacze obdarzyli polskich wykonawców.
Trzeciego dnia (2 maja) mer miasta Alde Harmand (z zawodu historyk sztuki) zaprosił uczestników na zwiedzanie gotyckiej katedry św. Stefana z XIV w. Skarbiec katedry przechowuje m.in. wota pierwszego biskupa z IV w. oraz racjonał (rodzaj skrzyżowanej stuły), do zakładania którego mieli prawo tylko arcybiskupowie. Szczególne więzy Katedry Wawelskiej i Katedry św. Stefana w Toul polegają na tym, że są to jedyne miejsca (z bodaj trzech w Europie), gdzie racjonały zostały zachowane. W Toul jako kopia średniowiecznego racjonału z XIX wieku, natomiast w skarbcu Katedry Wawelskiej przechowywany jest oryginalny racjonał z XIV w. przywieziony do Polski przez przyszłą św. Jadwigę, pochodzącą z francuskiej dynastii Andegawenów z nad Loary.
Do atrakcji należała wspinaczka na gotycką wieżę katedralną po 353 stopniach do dzwonów oraz na taras widokowy. Nagrodą była przepiękna panorama krajobrazowa okolic miasta oraz możliwość obejrzenia z góry terenu, gdzie stały przed wojną hangary bazy balonowej, zamienionego przez Niemców w 1940 r. na teren obozu jenieckiego w Toul.
Po południu miało miejsce wydarzenie jedno z najważniejszych. Pod kierunkiem mera Alde Harmand udaliśmy się wszyscy razem do miejscowości Germiny położonej o 20 km od Toul. Na niemieckich listach jeńców wojennych odkryłem, że właśnie w Germiny 22 czerwca 1940 r. (Messiaen nie wymienia nigdzie nazwy miejscowości, opisując ich pojmanie przez Niemców), dostał się do niewoli z trzema przyjaciółmi muzykami. Tę wioskę z pozostałościami zamku, której historia rozpoczyna się we wczesnym średniowieczu, zamieszkuje dzisiaj ok. 200 osób. Po odwiedzeniu miejscowego kościoła, udaliśmy się spacerem przez całą wieś do skrzyżowania dróg wiodących do Toul. Stoi tam kamienna grupa Ukrzyżowania z krzyżem polnym z XVII w. W tym miejscu pod krzyżem złożyliśmy wieniec pamięć dla Oliviera Messiaena i jego towarzyszy z szarfą z napisem: „Hommage polonais à Olivier Messiaen – Germiny, 22 czerwca 1940”. Klarnecista Piotr Lato zaintonował Melodię w stylu Mozarta, która przejmująco zabrzmiała pod krzyżem na rozstajach dróg, którymi gnano jeńców do Toul.
Wieczorem na ostatnim koncercie wystąpił Thomas Bloch francuski wirtuoz gry na falach Martenota przy akompaniamencie pianisty Dimitiego Vassilakisa (solisty Ensemble Intercontemporaine). Bloch w Polsce szczególnie jest znany z nagrodzonego nagrania dla NAXOS symfonii Turangalîla pod dyrekcją Antoniego Wita. Program koncertu miał specjalną wagę, ponieważ akceptując moją sugestię, Thomas Bloch zebrał wszystkie utwory Messiaena na fale Martenota solo lub z fortepianem. Taki integralny program nie zaistniał dotąd na żadnym koncercie. Koncert Th. Blocha nosił dedykację: „Na wspomnienie tradycji instrumentu nazwanego „Monochord” wynalezionego w Toul przez obywatela miasta Josepha Poussot. Egzemplarz tego legendarnego instrumentu wydobyło z magazynu i eksponowało na koncercie miejscowe Muzeum Sztuki i Historii.
Ostatni akcent na Festiwalu Messiaena w Toul był dużym zaskoczeniem. W podsumowaniu koncertu i festiwalu mer miasta Alde Harmand przyjął gorące podziękowania od Jerzego Stankiewicza, kierownika projektu i grupy polskiej, za ufundowanie tak dużego przedsięwzięcia muzycznego polsko-francuskiego, przywracającego imię Oliviera Messiaena do patrymonium historycznego i kulturalnego miasta.
W odpowiedzi monsieur Alde Harman dokonał dekoracji Jerzego Stankiewicza Złotym Medalem za zasługi dla Miasta Toul. Ponadto Jerzy Stankiewicz zaproszony został do Komitetu Honorowego Bachowskiego Festiwalu Organowego, istniejącego w Toul ponad dwadzieścia lat, któremu patronują wybitne osobowości francuskiego świata muzycznego, jak rektor Konserwatorium Paryskiego, dyrektor École Normal de Musique, czy Olivier Latry, organista Notre Dame w Paryżu.
Jerzy Stankiewicz