Polmic - FB

omówienia utworów (S)

A B C D E F G H J K L Ł M N O P R S T U W Z Ż


Szymanowski Karol

Król Roger (Pasterz) op. 46


Opera w trzech aktach do libretta kompozytora i Jarosława Iwaszkiewicza

„... onegdaj wróciłem z Pragi (czeskiej), gdzie 21. (w piątek) byłem na premierze, a w niedzielę na drugim przedstawieniu Króla Rogera. [...] Przez te 4 czy 5 lat nigdy nie otworzyłem partycji ¬ wprost zapomniałem tę muzykę! słuchałem więc jej jak coś zupełnie nowego i obcego. [...] Wiesz, że nie jestem pretensjonalny i raczej krytycznie nastawiony do swojej muzyki – ale naprawdę wprost wstrząsnęło mię to (zwłaszcza II akt). [...] To nie da się porównać z niczym innym w mojej muzyce – niestety nawet ani z Harnasiami, ani z obydwoma nowymi koncertami, to znaczy z niczym, co napisałem po Królu Rogerze. To bardzo smutne!! Już samo brzmienie orkiestry i chórów jest miejscami zupełnie niesamowite i wprost wstrząsające w swym napięciu. Nie mogę się otrząsnąć z tego wrażenia – a także smutku – że to już jednak przeszłość i że zapewne nic takiego już nie potrafię napisać”. (Karol Szymanowski. Korespondencja, Tom IV: lata 1932-1937, cz. 1, s. 327, list z 27 X 1932 do Zofii Kochańskiej, oprac. Teresa Chylińska, PWM, Kraków 2002).

Opera Król Roger Karola Szymanowskiego nie tylko przez samego twórcę uznana była za dzieło wybitne. I dziś uważa się ją za jedną z najważniejszych nowoczesnych oper początku XX wieku. Jest dziełem niezwykłym i oryginalnym, o czym stanowi poetycka symbolika, charakterystyczny typ ekspresji i niezwykła kolorystyka dźwiękowa. Wieńczy Król Roger środkowy okres twórczości Szymanowskiego, charakteryzujący się szczególnym zainteresowaniem kompozytora antykiem i orientem, zwłaszcza zaś kulturą śródziemnorską, która zafascynowała go podczas podróży na Sycylię.
Kompozytor pracował nad Pasterzem, bo taki był pierwotnie zamierzony tytuł, przez sześć lat – od 1918 do 1924 roku. Zamysł dzieła powstał w Elizawetgradzie, w czasie wizyty Jarosława Iwaszkiewicza, któremu Szymanowski powierzył sporządzenie libretta według własnej idei. Tekst ulegał wielokrotnym zmianom i poprawkom na prośbę kompozytora, zanim na początku 1920 roku powstały pierwsze szkice muzyczne dzieła. W ciągu 1920 roku Szymanowski napisał szkic fortepianowy I i II aktu, a w roku następnym – aktu III. Nowy tytuł – Król Roger – pojawił się podczas pracy Szymanowskiego nad partyturą, którą kompozytor ukończył dopiero w 1924 roku.
Pod względem treści dzieło łączy w sobie dwa wątki tematyczne – orientalny i antyczny. Akcja rozgrywa się na Sycylii około 1150 roku. W I akcie, tzw. bizantyjskim, podczas nabożeństwa w katedrze w Palermo król Roger wraz z żoną Roksaną i doradcą Edrisim dowiadują się, że Kościołowi zagraża założyciel nowej religii, młody piękny Pasterz. Na życzenie króla młodzieniec zostaje przyprowadzony do świątyni i oskarżony o obrazę boską. Tłum żąda osądzenia Pasterza i skazania go na śmierć, jednak król, Roksana i Edrisi są pod wielkim wrażeniem jego łagodności i pokory. Roger, darując mu wolność, nakazuje stawić się na sąd. Drugi akt, tzw. orientalny, rozgrywa się na wewnętrznym dziedzińcu królewskiego pałacu. Oczekując na Pasterza, król wyznaje Edrisiemu swoje obawy o uczucia Roksany, która wstawia się za Pasterzem. Ten rzuca czar na Roksanę i dworzan, którzy dołączają się do upojnego tańca miłości. Niewzruszony król rozkazuje jednak uwięzić Pasterza, który z łatwością zrywa ciężkie łańcuchy i wzywa do wyprawy do kraju wiecznej wolności. Wszyscy, także Roksana, podążają za nim. Tylko Roger i Edrisi pozostają w pałacu. Król rezygnuje z tronu i jako pielgrzym udaje się na poszukiwanie żony i Pasterza. Trzeci akt, tzw. helleński, przenosi akcję do ruin antycznego teatru w Syrakuzach. Po długiej wędrówce dotarli tu Roger i Edrisi. Król głośno wzywa Roksanę, a ona odpowiada mu najpierw z daleka, potem pojawia się przed nim i sławi kult Pasterza. Wspólnie rozpalają ogień ofiarny. Wkrótce Pasterz w swej prawdziwej postaci – Dionizosa - wkracza do amfiteatru. Pełen zachwytu Roger wznosi hymn na cześć wschodzącego słońca.
Pod względem formalnym dzieło Szymanowskiego łączy w sobie cechy opery, dramatu muzycznego i misterium (oratorium). Brakuje w nim wyraźnej akcji dramatycznej, wszystkie trzy akty są statyczne, różni je jedynie sceneria i typ nastrojowości. Zewnętrzna, mało rozbudowana dramaturgia staje się pretekstem do wyrażenia wewnętrznych uczuć, postaw i konfliktów bohaterów. Jest to właściwie dramat o wierze. Ukazane są trzy postawy wyznawców: religia jako instytucja, jako spontaniczny ruch czcicieli oraz jako indywidualny kontakt człowieka z Bogiem. Ogromne znaczenie ma poetycka symbolika. U podstaw libretta znalazła się bowiem myśl o pokrewieństwie Chrystusa i Dionizosa – Roger, dostępując wtajemniczenia, w mistycznym uniesieniu poznaje boską jedność Pasterza-Dionizosa. Jest to także nawiązanie do koncepcji Platona o pierwotnej androgyniczności człowieka oraz poszukiwaniu harmonii i jedności.
Treść dramatu odzwierciedla muzyka o nastroju stwarzającym wrażenie nierealności, który potęgują długie i powolne partie wokalne, miękka i uczuciowa melodyka oraz różnorodność delikatnych brzmień orkiestry. Tadeusz A. Zieliński dopatruje się w dziele Szymanowskiego „ekspresjonizmu słowiańskiego – łączącego dziwne, mistyczne emocje o wysokiej nieraz temperaturze ze zmysłową wrażliwością i miękkością wyrafinowanych kolorów” (Tadeusz A. Zieliński Szymanowski. Liryka i ekstaza, PWM, Kraków 1997, s. 187). Trzy akty, rozgrywające się w trzech różnych miejscach, mają trzy różne rodzaje muzyki. Początek opery charakteryzuje się kolorytem bizantyjskim (chóry a cappella przypominające prawosławne śpiewy chóralne), a centralnym akcentem I aktu jest archaiczno-modalny śpiew Pasterza Mój Bóg jest piękny jako ja. Środkowy akt barwnym, tajemniczym i pełnym wewnętrznego napięcia wstępem orkiestrowym przenosi w atmosferę orientu. Podstawą muzyki są tutaj charakterystyczne skale – całotonowa, półtonowa i arabsko-perska oraz następstwo małych tercji i półtonów. Szczególnie wyraźnie słyszalne są one w słynnej Pieśni Roksany „Uśnijcie, krwawe sny Króla Rogera”, z wokalizą o licznych wschodnich ornamentach i melizmatach. Pieśń Roksany skupia w sobie wszystkie istotne cechy dzieła Szymanowskiego: pozorny spokój i wewnętrzne napięcie, archaiczność brzmienia i czarodziejski koloryt, tajemniczość i orientalny powab. Dramatyczna kulminacja, niezwykle ekspresyjna i nowoczesna pod względem brzmieniowym następuje w scenie orientalnego tańca bachicznego zakończonego pojmaniem, a następnie cudownym uwolnieniem się Pasterza. Ostatni akt opery epatuje muzyką skupioną, intymną i poetycką, z jednej strony pełną delikatnych, wewnętrznych napięć, ale także licznych chromatyzmów i ostrych, dysonansowych brzmień. Najbardziej poruszający jest w nim monolog Rogera w ruinach teatru, wyrażający jego wewnętrzne rozdarcie, niepokój i niepewność. Uczucia te osiągają swą kulminację w scenie pojawienia się na ołtarzu Pasterza, któremu towarzyszy Roksana i tłum wiernych. Ich rozładowanie i uspokojenie następuje dopiero z chwilą wschodu słońca, wraz z nadejściem delikatnych, pogodnych brzmień zwieńczonych finalnym akordem C-dur.
Prapremiera Króla Rogera odbyła się 19 czerwca 1926 roku w Teatrze Wielkim w Warszawie, w reżyserii Adolfa Popławskiego i ze scenografią Wincentego Drabika. Wystąpili: Eugeniusz Mossakowski w roli Rogera, Stanisława Korwin-Szymanowska jako Roksana, Maurycy Janowski jako Edrisi i Adam Dobosz – Pasterz. Dyrygował Emil Młynarski. Fragmenty orkiestrowe opery prezentowane były już wcześniej, w kwietniu 1924 roku w Filharmonii Warszawskiej. Od czasu warszawskiej prapremiery Król Roger gościł na scenach operowych niemal całego świata. Już w 1928 roku dzieło wystawiane było w Duisburgu w Niemczech, w 1932 roku w czeskiej Pradze, a w roku 1949 w Teatrze Massimo w Palermo we Włoszech. Prezentowane było także w wersji estradowej, m.in. w 1961 roku podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”.
Wyciąg fortepianowy oraz libretto dzieła w języku polskim wydało w 1926 roku Universal Edition. Tego samego roku wydana została oddzielnie pieśń Roksany Uśnijcie, krwawe sny Króla Rogera z II aktu na głos i orkiestrę oraz w wersji na skrzypce i fortepian przygotowanej przez Pawła Kochańskiego. Po wojnie pieśń Roksany na głos i fortepian w opracowaniu Ireny Garzteckiej, zrealizowanym na podstawie wskazówek kompozytora zapisanych własnoręcznie na egzemplarzu wyciągu fortepianowego opery, który był własnością Stanisławy Korwin-Szymanowskiej, opublikowało w roku 1954 Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Podobnie w 1962 roku wydana została przez PWM oddzielnie pieśń Pasterza z I aktu Mój Bóg jest piękny jako ja, także opracowana przez Garztecką na głos i fortepian. Libretto dzieła w języku polskim z tłumaczeniem niemieckim opublikowane zostało w 1928 roku, a w języku włoskim – w roku 1949.
Pierwsze kompletne nagranie Króla Rogera ukazało się dopiero w 1965 roku na płytach długogrających Polskich Nagrań. Wystąpili w nim Andrzej Hiolski, Hanna Rumowska, Zdzisław Nikodem, Kazimierz Pustelak, Marek Dąbrowski i Anna Malewicz-Madey oraz Chór i Orkiestra Teatru Wielkiego w Warszawie, a także Chór Dziecięcy ZHP pod dyrekcją Mieczysława Mierzejewskiego. Nagranie to wznowiła w 1989 roku na płytach kompaktowych angielska firma Olympia. W 1991 roku ukazała się rejestracja fonograficzna przedstawienia z udziałem Barbary Zagórzanki, Stanisława Kowalskiego, Floriana Skulskiego, Zdzisława Nikodema, Jerzego Ostapiuka i Ryszarda Racewicza oraz Chóru i Orkiestry Teatru Wilkiego w Warszawie pod batutą Roberta Satanowskiego, wydana przez firmę Koch-Schwann / Musica Mundi. W roku 1994 ukazały się płyty firmy Marco Polo z nagraniem Króla Rogera w wykonaniu Andrzeja Hiolskiego, Wiesława Ochmana, Barbary Zagórzanki, Henryka Grychnika, Leonarda Andrzeja Mroza i Anny Malewicz-Madey oraz Chóru Chłopięcego Filharmonii Krakowskiej oraz Chóru i Orkiestry Filharmonii Śląskiej pod kierownictwem Karola Stryi. W 1998 roku operę Szymanowskiego nagrał dla EMI Simon Rattle z Elżbietą Szmytką, Philipem Langridgem, Thomasem Hampsonem, Robertem Gierlachem, Jadwigą Rappé i Ryszardem Minkiewiczem oraz Birmingham Choir and Symphony Orchestra. Ostatnie, jak dotąd, płyty z nagraniem Króla Rogera wydała w 2004 roku firma CD Accord. Solistami byli nieżyjący już Wojtek Drabowicz w tytułowej roli, Olga Pasiecznik jako Roksana, Krzysztof Szmyt jako Edrisi, Piotr Beczała – Pasterz, Romuald Tesarowicz - Archiereios i Stefania Toczyska – Diakonissa, wystąpił Chór "Alla Polacca" oraz Chór i Orkiestra Teatru Wielkiego - Opery Narodowej w Warszawie pod dyrekcją Jacka Kaspszyka. Nagranie to pochodzi ze stycznia 2003 roku, a dokonane zostało podczas jednej z najbardziej interesujących inscenizacji opery Karola Szymanowskiego zrealizowanej w warszawskim Teatrze Wielkim w reżyserii Mariusza Trelińskiego, z dekoracjami Borisa Kudlički oraz kostiumami Magdaleny Tesławskiej i Pawła Grabarczyka.
Wielokrotnie nagrywana była oddzielnie Pieśń Roksany, zarówno w wersji na głos i orkiestrę (m.in. przez Ewę Bandrowską-Turską i Stefanię Woytowicz, obie dla Polskich Nagrań, przez Zdzisławę Donat dla Veritonu i Barbarę Zagórzankę dla Marco Polo), jak i w transkrypcji na skrzypce i fortepian (m.in. w interpretacji Eugenii Umińskiej i Jerzego Lefelda dla wydawnictwa Columbia, Idy Haendel i Adeli Kotowskiej – dla firmy Decca, Wandy Wiłkomirskiej i Tadeusza Chmielewskiego – dla Polskich Nagrań, Kai Danczowskiej i Krystiana Zimermana – dla Deutsche Grammophon) oraz w wersji na orkiestrę symfoniczną, w opracowaniu Grzegorza Fitelberga (Polskie Nagrania i amerykańska Harmonia).

Anna Iwanicka-Nijakowska