omówienia utworów (P)

„Potraktowałem skrzypce jako instrument śpiewający, którym, jak sądzę, nadal pozostają… Zatem, mimo iż trzymałem się narzuconej sobie dyscypliny ścisłej organizacji dźwięku, konstruowałem przeważnie długie i nieprzerwane linie melodyczne. Aby jeszcze bardziej wyeksponować partię solową i utrzymać jej pierwszoplanową rolę, wybrałem zestaw małej orkiestry, składający się wyłącznie z instrumentów smyczkowych.” („Warszawska Jesień” 1979 – książka programowa, s. 151)

Zgodnie z założeniem kompozytor ukazuje piękno brzmienia skrzypiec, podkreślone homogeniczną barwą orkiestry smyczkowej, a wirtuozeria partii solowej została podporządkowana uwypukleniu właściwości zarówno ekspresyjnych, jak i kantylenowych. Nadrzędną rolę w przebiegu kompozycji pełni zatem melodyka, która nie tylko zdominowała inne elementy muzyki, ale także zadecydowała o jego kształtowaniu – podobnie jak w klasycznym koncercie – na wzór pracy motywicznej i przetwarzania tematów. Nawiązanie do tradycyjnej koncepcji gatunkowej objawiło się także w zachowaniu 3-częściowego układu formalnego, w którym I część (Rubato) kształtowana jest zgodnie z zasadą dwutematyczności allegra sonatowego, część II (Adagio) realizuje ideę formy pieśni (łukową), a dynamiczne, finałowe Vivace, z rytmiką jako dodatkowym elementem formotwórczym, pełni rolę podsumowania całości.

„Część pierwsza – Rubato – rozpoczyna się quasi-kadencją, jakby improwizacją opartą na trzydźwiękowej komórce.” – pisał kompozytor w autokomentarzu do utworu. „Ten materiał muzyczny zostaje przeniesiony do orkiestry jako tło, podczas gdy solista wprowadza długą kantylenę. Po niej następuje długa, synkopowana myśl muzyczna, zbudowana na innej trzydźwiękowej komórce. W strumieniu muzyki znowu wyłania się kantylena i część kończy się skróconą quasi-kadencją. Część druga – Adagio – jest zbudowana na wymieniających się tercjach małej i wielkiej […]. Starałem się pisać z wielką prostotą i oszczędnością środków, ale ważna była dla mnie także treść poetycka, chciałem bowiem dać soliście możliwość autoekspresji, wypowiedzenia się poprzez maksymalnie przejrzystą strukturę. Część trzecia – Vivace – kontynuuje eksplorację tercji wielkich i małych. W części tej szczególnie ważny jest rytm i stale krzyżujące się rytmy, z wyjątkiem sekcji środkowej, w której solista gra długą sekwencję cantabile na strunie g […]. Chciałem, by w tej niemal tanecznej części solista dał wyraz ludzkim uczuciom radości, żywiołowości, a nawet pewnemu poczuciu humoru.” („Warszawska Jesień” 1990 – książka programowa, s. 47)

W całym Koncercie skrzypcowym dominuje głęboko emocjonalny nastrój poezji i nostalgii. Momentami wyraźnie wyczuwalne są również echa polskiej muzyki ludowej: drugi temat w I części przypomina krakowiaka, główny temat finału – oberka, a środkowe Adagio wyróżnia typowo słowiańska melancholia. Wnikliwi badacze muzyki Panufnika dopatrują się również nawiązań do dzieł Karola Szymanowskiego w sposobie kształtowania kadencji solowych skrzypiec w I części, a także Fryderyka Chopina – w charakterystycznym rubato części I. Swoboda rytmiczna twórcy Koncertu skrzypcowego wykracza jednak daleko poza chopinowskie tempo rubato, gdyż w partii solowego instrumentu, w ustępach granych bez orkiestry, zrezygnował on w ogóle z kreski taktowej.