omówienia utworów (S)

Szymanowski Karol

Maski op. 34

trzy utwory na fortepian (1915-16)

Trzy utwory fortepianowe, zatytułowane Maski, komponował Karol Szymanowski w latach 1915-1916, przy czym Błazen Tantris i Serenada Don Juana (początkowo pomyślane jako dwie pierwsze części cyklu, a ostatecznie – druga i trzecia) powstały latem i jesienią 1915 roku, natomiast Szecherezada (wpierw zakończenie, a w finalnej wersji – część pierwsza) – w roku 1916. Każdą z trzech miniatur zadedykował kompozytor innemu znanemu pianiście: pierwszą – Aleksandrowi (Saszy) Dubiańskiemu, który w dniu 12 października 1916 roku w Petersburgu dokonał również prawykonania kompozycji, drugą – Harremu Neuhausowi, a trzecią – Arturowi Rubinsteinowi.
Maski, podobnie jak napisane kilka miesięcy wcześniej Metopy, zawierają pewne podteksty programowe, które sugerują już tytuły miniatur. Tym razem Szymanowski nie sięgnął jednak do mitologii greckiej, ale jako ich tematy wybrał słynne postacie literackie. Tytuł cyklu wskazuje, że kompozytor kierował się przy tym nieszczerością bohaterów, którzy pod maskami skrywają prawdziwe oblicze. Tytułowa Szecherezada jest główną postacią arabskiej Księgi tysiąca i jednej nocy – skazana przez sułtana na śmierć za rzekomą niewierność, przedłuża swoje życie opowiadając baśnie. Błazen Tantris to przebrany Tristan ze średniowiecznej historii o Tristanie i Izoldzie (według dramatu Ernsta Hardta pt. Tantris der Narr z 1907 roku), pragnący dostać się pod fałszywą maską do zamku, by spotkać się z ukochaną Izoldą. Natomiast słynny uwodziciel Don Juan, znany bohater wielu sztuk dramatycznych, a także opery Mozarta i poematu Byrona, bez skrupułów stosując różne fortele uwodził kobiety, by następnie je porzucać. Muzyka Szymanowskiego, utrzymana w – jak sam kompozytor wskazywał – „niby parodystycznym stylu” (Karol Szymanowski. Korespondencja, Tom I: lata 1903-1919, s. 459, list z 24 X 1915 do Stefana Spiessa, oprac. Teresa Chylińska, PWM, Kraków 1982) wyraża złożoność natury i charakteru przywołanych postaci i ich „masek”. Stąd kompozycję cechuje silny dramatyzm oraz liczne kontrasty - dominujące brzmienia pełne ekspresji zestawione zostały ze śpiewną, liryczną melodyką, miejscami o zabarwieniu orientalnym (Szecherezada), czy też przywołującą skojarzenia z muzyką hiszpańską (Don Juan).
Charakteryzujące się jedną z najbardziej skomplikowanych faktur pianistycznych Maski stanowią z pewnością prawdziwe wyzwanie dla wykonujących je pianistów i probierz ich wirtuozerii oraz siły ekspresji. Nie dziwi zatem obecność kompozycji w repertuarze tak znanych artystów, jak Artur Rubinstein, Andrzej Czajkowski, Bronisława Kawalla, Jerzy Godziszewski, Światosław Richter, Jan Ekier, Andrzej Stefański, Karol Radziwonowicz, Barbara Hesse-Bukowska, Witold Małcużyński, Zbigniew Drzewiecki, Janusz Olejniczak, a także Takashi Yamamoto, Martin Roscoe, Carol Rosenberger i wielu innych. Sam Szymanowski również chętnie wykonywał Maski, co zostało również utrwalone w 1935 roku rejestracją fonograficzną, która następnie ukazała się na płycie wydanej przez firmę Tonpress (1976, 1980 i 1982). Do ostatnich wybitnych nagrań kompozycji zaliczyć z pewnością można interpretację Piotra Anderszewskiego, wydaną w 2005 roku na płycie pt. Anderszewski. Szymanowski (Virgin Classics / CD Accord).
W 1942 roku Jerzy Fitelberg, za namową ojca – Grzegorza Fitelberga, dokonał transkrypcji Masek na fortepian i orkiestrę, a w 1964 roku Jan Krenz opracował wersję na orkiestrę symfoniczną.

Anna Iwanicka-Nijakowska