skrzypek, kompozytor i dyrygent; ur. 28 lutego 1878, Warszawa; zm. 27(?) września 1921, k. Berlina. Gry na skrzypcach uczył się początkowo u Jana Jakowskiego w Konserwatorium Warszawskim, a następnie u Maksa Brodego w Królewcu. Od 1891 roku kształcił się w zakresie gry na skrzypcach pod kierunkiem Karola Markeesa i Józefa Joachima oraz w Hochschule für Musik w Berlinie u Jana Krusego. Po uzyskaniu dyplomu uzupełniał studia w Konserwatorium Muzycznym w Brukseli, gdzie uczył się u Eugene’a Ysaÿe’a.

W 1892 roku zadebiutował jako solista na koncercie symfonicznym z Berlińską Orkiestrą Filharmoniczną. Od tego czasu koncertował w wielu krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych. Był koncertmistrzem Orkiestry Symfonicznej w Bostonie, w Manhattan Opera w Nowym Jorku oraz w Filharmonii w Hamburgu.

Karierę dyrygenta rozpoczął w 1904 roku w Hamburgu. Po sukcesach, jakie odniósł podczas pierwszych koncertów, postanowił poświęcić się wyłącznie tej działalności. W latach 1905-08 prowadził Orkiestrę Symfoniczną w Lozannie, a także dyrygował gościnnie orkiestrami w innych miastach Szwajcarii, m.in. Montreux, Vevey i Genewie. Jednocześnie wykładał w Konserwatorium w Lozannie. W latach 1909-11 był pierwszym dyrygentem Manhattan Opera w Nowym Jorku. W 1911 roku na zaproszenie Leopolda Kronenberga przyjechał do Warszawy i – jako następca Grzegorza Fitelberga – objął stanowisko pierwszego dyrygenta Filharmonii Warszawskiej. Funkcję tę pełnił z roczną przerwą do 1921 roku (1911-15, 1916-21). Ponadto występował gościnnie w Rydze (1911), Paryżu (1913), Mediolanie (1913) i w Berlinie (1916-21). W sezonie 1915/16 był dyrygentem opery w warszawskim Teatrze Wielkim.

Zajmował się również publicystyką muzyczną i tłumaczeniem. Pisał artykuły i felietony. Przetłumaczył na język niemiecki Mazepę Juliusza Słowackiego, a na język polski libretta Wesela Figara Wolfganga Amadeusa Mozarta i Orfeusza w piekle Jacquesa Offenbacha.

Jego twórczość kompozytorska obejmuje przede wszystkim opracowania na skrzypce i fortepian utworów z XVIII i XIX wieku (Bacha, Mozarta, Beethovena, Chopina, Schuberta i Schumanna) oraz instrumentacje pieśni (m.in. Karłowicza i Schuberta).

Od początku 1921 roku zmagał się z chorobą psychiczną. Zmarł śmiercią samobójczą, topiąc się w podberlińskim jeziorze Wannsee.

(Anna Iwanicka-Nijakowska)

Esquisses polonaises na skrzypce i fortepian
opracowania pieśni Mieczysława Karłowicza i Franza Schuberta
transkrypcje na skrzypce i fortepian utworów Johanna Sebastiana Bacha, Wolfganga Amadeusa Mozarta, Ludwiga van Beethovena, Franza Schuberta, Carla Marii Webera, Fryderyka Chopina i Roberta Schumanna
(x)

Birnbaum Zdzisław, w: Słownik muzyków polskich (pod red. Józefa Chomińskiego), t. I "a-ł", PWM, Kraków 1964

Błaszczyk Leon Tadeusz, Dyrygenci polscy i obcy w Polsce działający w XIX i XX w., PWM, Kraków 1964

Erhardt Ludwik, Zdzisław Aleksander Birnbaum, w: Encyklopedia Muzyczna PWM (część biograficzna pod red. Elżbiety Dziębowskiej), t. „ab”, PWM, Kraków 1986

Dziadek Magdalena, Zdzisław Birnbaum – zapomniany kapelmistrz Filharmonii, "Ruch Muzyczny" 2001 nr 22

Fuks Marian, Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Wydawnictwo Sorus / Żydowski Instytut Historyczny / Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań / Warszawa 2003

Iwanicka-Nijakowska Anna , Zdzisław Aleksander Birnbaum, w: Kompozytorzy polscy 1918-2000, t. II Biogramy (pod red. Marka Podhajskiego), Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina w Warszawie / Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, Warszawa / Gdańsk 2005