kompozytor i dyrygent; ur. 24 września 1914, Warszawa; zm. 27 października 1991, Twickenham (Anglia). Pochodził z rodziny o muzycznych tradycjach. Jego ojciec, Tomasz Panufnik, był cenionym lutnikiem, a matka – Matylda Thonnes, znakomicie grała na skrzypcach i choć nie występowała publicznie, codziennie wiele godzin spędzała na ćwiczeniach. Muzyka otaczała zatem kompozytora od wczesnego dzieciństwa, a atmosfera rodzinnego domu bez wątpienia odcisnęła swój ślad na jego twórczości, w której instrumenty smyczkowe zyskały wyjątkowo unikalne brzmienie. W latach 1932-36 studiował kompozycję u Kazimierza Sikorskiego oraz dyrygenturę u Waleriana Bierdiajewa w Konserwatorium Warszawskim. W latach 1937-38 uzupełniał studia dyrygenckie pod kierunkiem Feliksa Weingartnera w Wiedniu, które kontynuował w latach 1938-39 w Paryżu u Philippe’a Gauberta. W latach 1930. powstały pierwsze kompozycje Panufnika, które z miejsca zwróciły uwagę warszawskiej krytyki. Obecnie z młodzieńczych utworów kompozytora znane jest jedynie Trio fortepianowe (1934), zrekonstruowane po wojnie (wszystkie jego utwory napisane przed 1944 rokiem spłonęły podczas Powstania Warszawskiego).

Wojnę i okupację spędził w Warszawie, gdzie brał udział w legalnych i nielegalnych koncertach w charakterze pianisty (również w duecie fortepianowym z Witoldem Lutosławskim). Z lat wojny pochodzi cykl Pięciu polskich pieśni wiejskich (1940) oraz Uwertura tragiczna (1942), której prawykonanie w okupowanej Warszawie w marcu 1944 roku wywarło na słuchaczach wstrząsające wrażenie (obie kompozycje zostały również zrekonstruowane przez kompozytora po wojnie). Andrzej Panufnik jest również twórcą piosenki Warszawskie dzieci do sł. Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego, która pozostaje do dziś jednym z symboli Powstania Warszawskiego.

Po zakończeniu II wojny światowej, Panufnik włączył się w działania mające na celu odbudowę polskiego życia muzycznego. W latach 1945-46, był dyrygentem Orkiestry Filharmonii Krakowskiej, zaś w 1946 roku objął funkcję dyrektora Filharmonii Warszawskiej. Dyrygował gościnnie w Niemczech (z Berliner Philharmoniker), Francji (z paryską l’Orchestre National) i Anglii (z London Philharmonic Orchestra). Pod koniec lat 1940. wysunął się na czoło najbardziej nowatorskich polskich kompozytorów, dzięki takim kompozycjom, jak Nokturn na orkiestrę (1947), Kołysanka na orkiestrę smyczkową i 2 harfy (1947) i Sinfonia rustica (1948) zyskując pozycję „kompozytora nr 1” powojennej Polski. Był ceniony w środowisku kompozytorskim (w latach 1948–51 i 1952–54 pełnił funkcję wiceprezesa Zarządu Związku Kompozytorów Polskich), jak i hołubiony przez komunistyczne władze, którym zależało na jego udziale w polityce kulturalnej państwa.

W 1950 roku został wybrany wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO. W 1953 roku przewodniczył oficjalnej, ponad 200-osobowej polskiej delegacji kulturalnej do Chin, której program obejmował koncerty Zespołu Pieśni i Tańca "Mazowsze" oraz spotkania z najwyższymi rangą władzami komunicznych Chin, w tym z Mao Ce-tungiem.

W okresie powojennym zdobył wiele nagród na konkursach kompozytorskich w Polsce i za granicą: w 1947 otrzymał I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego w Krakowie za Nokturn na orkiestrę (1947), w 1948 – Nagrodę Miasta Krakowa za Kołysankę na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947), w 1949 – I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie za Sinfonię rustica na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948), w 1952 – I nagrodę na Przedolimpijskim Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za Uwerturę bohaterską na orkiestrę (1952). Za swą działalność kompozytorską otrzymał równiez najwyższe odznaczenia państwowe PRL - Sztandar Pracy I klasy (1949) oraz Nagrodę Państwową II stopnia (dwukrotnie, w 1951 i 1952).

Mimo zaszczytów kompozytor – czując się coraz bardziej ograniczany w swej kompozytorskiej i obywatelskiej wolności i pogrążający się z tego powodu w coraz głębszym kryzysie twórczym – postanowił w 1954 roku nielegalnie opuścić Polskę i poprosić o azyl polityczny w Wielkiej Brytanii. W Polsce uznano go za zdrajcę i objęto zapisem cenzury, który obejmował zakaz wykonywania jego utworów oraz wymieniania nazwiska w prasie. Zapis ten uchylono dopiero w 1977 roku.

Kompozytor osiadł na stałe w Anglii, gdzie próbował powrócić do działalności kompozytorskiej i dyrygenckiej, z wolna budując swą pozycję w tamtejszym środowisku muzycznym. W 1957 roku przyjął posadę dyrektora muzycznego City of Birmingham Symphony Orchestra (1957-59), aby po 1959 roku poświęcić się wyłącznie pracy kompozytorskiej. Od roku 1963, kiedy to napisana przez niego na zamówienie Fundacji Kościuszkowskiej Sinfonia sacra zdobyła I nagrodę na Konkursie Księcia Rainiera w Monako, stopniowo zdobywał coraz większe uznanie w brytyjskim i międzynarodowym świecie muzycznym. Większość utworów kompozytora powstała na zamówienie wybitnych osób i instytucji w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, m.in. Triangles (zam. Telewizji BBC), Concerto festivo i Concertino (obydwa zamówione przez London Symphony Orchestra), Sinfonia votiva (zamówienie Boston Symphony Orchestra), X Symfonia (zamówienie Chicago Symphony Orchestra), Arbor cosmica (zamówienie Fundacji Kusewickich), Koncert skrzypcowy (zamówienie Yehudi Menuhina), Koncert wiolonczelowy (zamówienie Mścisława Rostropowicza i London Symphony Orchestra) i inne. W 1965 roku otrzymał w Londynie Sibelius Centenary Medal for Composition (Medal za kompozycję z okazji setnej rocznicy urodzin Jana Sibeliusa). W 1966 roku w Stanach Zjednoczonych został wybrany Rycerzem Stowarzyszenia im. Marka Twaina. W 1983 roku został ponownie nagrodzony Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco – za całokształt twórczości.

W 1977 roku Zarząd Główny Związku Kompozytorów Polskich dokonał w wydziale kultury KC PZPR zwolnienia cenzuralnego zakazu dotyczącego Panufnika i jego muzyki. W tym samym roku, w ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień”, odbyło się pierwsze wykonanie w Polsce jego utworu - kantaty Universal prayer na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69).

W 1984 roku został członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, zaś w 1987 – członkiem honorowym Związku Kompozytorów Polskich (z którego usunięto go w 1954). W tym samym roku wydał w Anglii autobiografię zatytułowaną Composing Myself (w 1990 ukazał się w Polsce autoryzowany jej przekład autorstwa Marty Glińskiej pod tytułem Panufnik o sobie, wydany w Warszawie przez Niezależną Oficynę Wydawniczą). W 1990 roku otrzymał Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej. W tym samym roku, po 36 latach nieobecności w kraju, odwiedził Polskę na zaproszenie Festiwalu "Warszawska Jesień”, podczas którego wykonano jedenaście jego utworów, w tym trzy – Symfonia nr 10 na orkiestrę (1988), Harmony na orkiestrę kameralną (1989) oraz Koncert skrzypcowy (1971) – pod jego batutą.

W 1991 roku królowa brytyjska Elżbieta II nadała Andrzejowi Panufnikowi tytuł szlachecki (Sir). W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie.

Zmarł w Twickenham pod Londynem, gdzie mieszkał od 1963 roku wraz z żoną Camillą Jessel i dwojgiem dzieci, córką Roxanną (ur. 1968) i synem Jeremym (ur. 1969). Przez Rząd Polski został pośmiertnie odznaczony orderem Polonia Restituta.

Andrzej Panufnik stworzył własny świat muzyczny – nowoczesny, ale nie awangardowy. Na bazie tradycyjnych muzycznych wartości wyrosła twórczość bogata i różnorodna, zaskakująca wielością barw i odcieni. Jej trzonem pozostaje symfonika. Dziesięć symfonii, kilka koncertów instrumentalnych, uwertury i szereg utworów orkiestrowych – wszystkie te kompozycje ujawniają symfoniczną naturę swego twórcy. Już w 1945 roku, po prawykonaniu później wycofanej I Symfonii, Zygmunt Mycielski zauważył, że młody kompozytor jest typowym symfonistą i że główną cechą jego muzyki jest „walka emocji z dyskrecją”. Oba te określenia zachowują aktualność w odniesieniu do pełnej, zamkniętej twórczości Andrzeja Panufnika, którą dopełnia wszak równie ważna kameralistyka (trzy kwartety smyczkowe, trio fortepianowe, sekstet smyczkowy, utwory fortepianowe i in.). Dążenie do harmonii, ład i porządek, a także upodobanie do wielkich form muzycznych, na czele z gatunkiem symfonii, stawiają Panufnika w rzędzie klasyków muzyki dwudziestego wieku. Jego twórczość wyrosła ze wzorców klasycznych, a przywiązanie do tradycyjnych form i gatunków pozostało w muzyce kompozytora żywe aż po ostatnie dzieła – wypełniał je jednak nową, oryginalną treścią. Jego indywidualnym wkładem w rozwój dwudziestowiecznego języka muzycznego stało się tworzenie struktur formalnych opartych na zasadach symetrii i geometrii, często odzwierciedlanych w postaci graficznych diagramów zamieszczanych w partyturze. Wyznaczają one budowę kolejnych utworów oraz rozwój muzycznej narracji, konstruowanej dodatkowo w oparciu o wyselekcjonowany materiał dźwiękowy, ograniczony najczęściej do kilkudźwiękowej komórki nutowej, której przekształcenia i powtórzenia budują specyficzny klimat brzmieniowy muzyki Panufnika.

W kulturze muzycznej dwudziestowiecznej Polski muzyka Andrzeja Panufnika zajmuje ważne miejsce. Co dodatkowo istotne – jest ona wręcz przesiąknięta polskością. W swych odniesieniach, dedykacjach, cytatach, atmosferze czy nastroju, świadczy wymownie o pochodzeniu swego twórcy. Wystarczy wymienić takie utwory, jak Sinfonia sacra (1963), poświęcona milenium państwowości i chrześcijaństwa w Polsce, Epitafium katyńskie (1967), Sinfonia votiva (1980-81), pisana w czasach Solidarności i poświęcona Czarnej Madonnie, czy dedykowany pamięci ks. Jerzego Popiełuszki Koncert fagotowy (1985), aby jego przywiązanie do spraw ojczyzny stało się jasne. W jednym z wywiadów przyznał zresztą: „W utworach, które piszę staram się odzwierciedlić te wydarzenia, które osobiście przeżywam. Są nimi przede wszystkim sprawy społeczne, polityczne i religijne naszego kraju. Polska jest bowiem dla mnie wszystkim. Jestem z nią związany sercem i duszą.”

Nie ulega zatem wątpliwości, że Andrzej Panufnik, mimo iż Polskę opuścił, pozostał polskim kompozytorem. Jego muzyka pozostaje istotną częścią dziedzictwa narodowego naszego kraju, nie tylko istotnie wzbogacając panoramę muzyki polskiej dwudziestego wieku, ale wpisując się jednocześnie w najbardziej uniwersalne wartości muzyki europejskiej i światowej.

Beata Bolesławska-Lewandowska
www.panufnik.polmic.pl

• Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian (1934)
• Pięć pieśni ludowych na sopran lub chór sopranów i 5 instrumentów dętych (1940)
• Uwertura tragiczna na orkiestrę (1942)
• Marsz Jaworzyński na mały zespół orkiestrowy (1945-46)
• Nokturn na orkiestrę (1947)
• Divertimento wg triów Feliksa Janiewicza na smyczki (1947)
• Kołysanka na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947)
• Krąg kwintowy na fortepian (1947)
• Sinfonia rustica na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948)
• Hommage à Chopin, 5 wokaliz na sopran i fortepian (1949)
• Suita staropolska na orkiestrę smyczkową (1950)
• Symfonia pokoju na chór i orkiestrę symfoniczną (1951)
• Koncert gotycki na trąbkę, orkiestrę smyczkową, harfę i kotły (1951-52)
• Uwertura bohaterska na orkiestrę (1951-52)
• Quintetto academico (Kwintet dęty) na flet, obój, 2 klarnety i fagot (1952-53)
• Rapsodia na orkiestrę (1956)
• Sinfonia elegiaca na orkiestrę (1957)
• Polonia, suita orkiestrowa (1959)
• Koncert fortepianowy (1961)
• Landscape, interludium na orkiestrę smyczkową (1962)
• Autumn Music na orkiestrę kameralną bez skrzypiec (1962)
• Two Lyric Pieces dla młodych wykonawców (1962-63)
• Sinfonia sacra na orkiestrę (1963)
• Song to the Virgin Mary na chór a cappella lub 6 głosów solowych (1964)
• Hommage à Chopin [wersja II] na flet i małą orkiestrę smyczkową (1966)
• Jagiellonian Triptych na orkiestrę smyczkową (1966)
• Katyń Epitaph na orkiestrę (1967)
• Reflections na fortepian (1968-69)
• Universal Prayer, kantata na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69)
• Thames Pageant, kantata dla młodych muzyków i śpiewaków (1969)
• Koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową (1971)
• Triangles na 3 flety i 3 wiolonczele (1971-72)
• Invocation for Peace, kantata na głosy dziecięce, 2 trąbki i 2 puzony (lub instrumenty smyczkowe i dęte drewniane) (1972)
• Fanfare for Europe na 9 instrumentów dętych (1972)
• Winter Solstice, kantata na głosy solowe, chór i instrumenty (1972)
• Sinfonia concertante na flet, harfę i smyczki (1973)
• Sinfonia di Sfere na orkiestrę (1974-75)
• Kwartet smyczkowy nr 1 (1975-76)
• Love Song [wersja I] na mezzosopran i fortepian (1976)
• Dreamscape, wokaliza na mezzosopran i fortepian (1976-77)
• Sinfonia mistica na orkiestrę (1977)
• Metasinfonia na organy, smyczki i kotły (1977-78)
• Concerto festivo na orkiestrę (1979)
• Concertino na kotły, perkusję i smyczki (1979-80)
• Paean [wersja I] na zespół instrumentów dętych blaszanych (1980)
• Paean [wersja II] na 11 instrumentów (1980)
• Kwartet smyczkowy nr 2 „Messages” (1980)
• Sinfonia votiva na orkiestrę (1980-81)
• Procession for Peace na orkiestrę (1982-83)
• Arbor Cosmica, 12 ewokacji na 12 instrumentów smyczkowych (lub orkiestrę smyczkową) (1983-84)
• Pentasonata na fortepian (1984)
• Koncert na fagot i małą orkiestrę (1984-85)
• Sinfonia di Seranza na orkiestrę (1986)
• Song to the Virgin Mary na sekstet smyczkowy (1987)
• String Sextet „Trains of Thought” (1987)
• X Symfonia na orkiestrę (1988)
• Harmony poemat na orkiestrę kameralną  (1989)
• Modlitwa do Matki Boskiej Skępskiej na głos solowy lub chór unisono i organy (1990)
• Kwartet smyczkowy nr 3 „Wycinanki” (1990)
• Love Song [wersja II] na mezzosopran (lub sopran), harfę (lub fortepian) i orkiestrę smyczkową (1991)
• Koncert wiolonczelowy (1991)

Panufnik Andrzej, Impulse and Design in my Music, Boosey and Hawkes, London 1974

Panufnik Andrzej, Composing Myself, Methuen, London 1987

Panufnik Andrzej, Collective writings. Vol. 1, Composing myself and other texts, ze wstępem Simona Callowa i posłowiem Camilli Panufnik, London 2023

Maciejewski Bogusław M., Twelve Polish Composers, Allegro Press, London 1976

Glińska Marta, Panufnik o sobie, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990

Kaczyński Tadeusz, Andrzej Panufnik i jego muzyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990

Jacobson Bernard, A Polish Renaissance, Phaidon Press Ltd., London 1996

Siemdaj Ewa, "Pomiędzy uczuciem a intelektem”. Geneza autorefleksji muzycznej Andrzeja Panufnika, w: Muzyka polska 1945-1995, red. Krzysztof Droba, Teresa Malecka, Krzysztof Szwajgier, Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 1996

Jaraczewska-Mockałło Krystyna, Andrzej Panufnik. Katalog dzieł i bibliografia, Akademia Muzyczna w Warszawie, Warszawa 1997

Bolesławska Beata, Panufnik, PWM, Kraków 2001

Paja-Stach Jadwiga, Panufnik Andrzej, w: Encyklopedia Muzyczna PWM (część biograficzna pod red. Elżbiety Dziębowskiej), t. "n-pa”, PWM, Kraków 2002

Siemdaj Ewa, Andrzej Panufnik. Twórczość symfoniczna, Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 2003

Andrzej Panufnik's music and its reception, red. Jadwiga Paja-Stach, Kraków, 2003

Szymańska-Stułka Katarzyna, Idiom polski w twórczości Andrzeja Panufnika, Warszawa 2006 

Okupacyjne losy muzyków: Warszawa 1939-1945, koncepcja albumu, wybór materiałów i oprac. Elżbieta Markowska, Katarzyna Naliwajek-Mazurek, Warszawa 2014

Powrót Panufnika: 100-lecie urodzin kompozytora = Panufnik's return: 100th anniversary of the composer's birth, red. Justyna Wicenty, Anna Ratajczak-Krajka; tł. Magda Moran, Gdynia 2014

Panufnik: architekt emocji, rozm. o kompoz. przepr. Beata Bolesławska-Lewandowska, Kraków 2014

Bolesławska Beata, The life and works of Andrzej Panufnik (1914-1991), tłum. Richard J. Reisner, Farnham 2015

Zygmunt Mycielski - Andrzej Panufnik: korespondencja, cz. 1: Lata 1949-1969, opr. Beata Bolesławska-Lewandowska, Warszawa 2016

Zygmunt Mycielski - Andrzej Panufnik: korespondencja, cz. 2: Lata 1970-1987, opr. Beata Bolesławska-Lewandowska, Warszawa 2018

Sto lat muzycznej emigracji: kompozytorzy polscy za granicą (1918-2018), red. Beata Bolesławska-Lewandowska, Małgorzata Gamrat, Magdalena Nowicka-Ciecierska, Marlena Wieczorek, Warszawa 2019

Zygmunt Mycielski - Andrzej Panufnik: korespondencja, cz. 3, suplement, opr. Beata Bolesławska-Lewandowska, Warszawa 2021