Muzyka polska od Paderewskiego do Pendereckiego, Paja-Stach Jadwiga

Książka zawiera przegląd głównych trendów w muzyce polskiej XX wieku oraz przedstawienie wybranych sylwetek kompozytorów, których wkład do polskiej i światowej kultury muzycznej jest nie do przecenienia. W rozdziale 1. naszkicowano warunki rozwoju polskiej kultury muzycznej w kontekście przemian historycznych. Wiele zagadnień z tego zakresu wymaga podjęcia dogłębnych studiów dokumentalistycznych oraz badań muzykologicznych z pogranicza politologii, socjologii i historii życia muzycznego. Niniejszy szkic odsyła do prac opisujących wycinki wiedzy z tego zakresu, ale powinien być potraktowany raczej jako ukazanie perspektywy dalszych badań. W rozdziale 2. przedstawiono główne idee muzyczne obecne w twórczości kompozytorów polskich XX wieku na tle współczesnej im sztuki kompozycji w innych krajach Europy i Ameryki, która miała wpływ na kulturę polską. I ten rozdział również mógłby być tematem odrębnej książki; jego celem w niniejszej pracy jest pokazanie z jednej strony idei muzycznych powszechnych w wielu kręgach kompozytorów w danym czasie, a z drugiej strony - myśli muzycznych wybitnych twórców epoki modernizmu i postmodernizmu, które „poruszyły koło historii” lub - ze względu na swą oryginalność i piękno zarazem - stanowiły i stanowią nadal cenny wkład do dziejów muzyki XX wieku. […]

W rozdziałach książki poświęconych kompozytorom urodzonym pod koniec XIX wieku, których twórczość w znacznej mierze przypada na początek XX wieku, podkreślono niezwykle ważną rolę Paderewskiego dla promocji kultury polskiej w świecie, znaczenie twórczości symfonicznej Karłowicza w kontekście muzyki jemu współczesnej, a także drogę twórczą Szymanowskiego prowadzącą do unowocześnienia warsztatu kompozytorskiego i genialnej stylizacji folkloru polskiego, porównywalnej z Chopinowską. Z pokolenia kompozytorów, których kariera artystyczna miała swój początek w okresie międzywojennym, więcej miejsca poświęcono Józefowi Kofflerowi, Aleksandrowi Tansmanowi, Grażynie Bacewicz, Romanowi Palestrowi, Andrzejowi Panufnikowi i Witoldowi Lutosławskiemu. Celem tej prezentacji jest zaakcentowanie oryginalności ich stylów muzycznych. Muzykę Bacewiczówny znamionuje dogłębna znajomość tajników wiolinistyki w połączeniu z umiejętnością kształtowania klarownej formy dzieła. Zaiste, próżno by szukać wśród artystów generacji Grażyny Bacewicz tak niezwykłej osobowości artystycznej łączącej wybitne talenty wirtuoza i kompozytora zarazem. Twórczość instrumentalna kompozytorki, zarówno ta związana z neoklasycyzmem, jak i ta, w której odczytujemy inspiracje wybranymi cechami muzyki awangardowej połowy XX wieku, wyróżnia się cyzelowaniem szczegółu, soczystością brzmienia i mistrzowskim operowaniem instrumentami smyczkowymi, słowem - można mówić o indywidualnym „stylu wiolinistycznym” Bacewiczówny. Nadzwyczajna oryginalność stylu kompozytorskiego cechuje także muzykę Lutosławskiego i Panufnika. Każdy z nich wykształcił swój własny system organizacji wysokości dźwięków (notabene oba systemy skrystalizowały się w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia i podlegały ciągłym metamorfozom) i sposób kształtowania wyrazu dzieła. Twórczość obu kompozytorów nobilituje ich do Panteonu światowej kultury muzycznej.

Z następnej generacji kompozytorów bliżej przedstawiono Tadeusza Bairda, Kazimierza Serockiego, Henryka Mikołaja Góreckiego i Krzysztofa Pendereckiego. Twórczość tego ostatniego epatowała swą niezwykłością w czasach awangardy, a zaczęła zdobywać szerokie rzesze słuchaczy, gdy kompozytor sięgnął do niewyczerpanego źródła wartości tradycyjnych, nie rezygnując z ciągłej kreacji własnych chwytów kompozytorskich i koncepcji wielkiej formy muzycznej. Fenomen Pendereckiego zapewne będzie można trafniej ukazać z dalszej perspektywy czasowej, ale już od dawna jest oczywiste, że to jego twórczość - niezależnie od kontrowersyjnych opinii, jakie prowokuje - jest ciągle obecna w światowym repertuarze koncertowym i operowym, zaznaczając tym samym miejsce muzyki polskiej w kulturze uniwersalnej.

Wyróżnienie kilkunastu zaledwie kompozytorów w odrębnych szkicach nie oznacza, jakoby pozostali nie mieli w swym dorobku dzieł fascynujących i godnych uwagi. Wręcz przeciwnie, muzyka polska XX wieku to wprost skarbiec interesujących pomysłów dźwiękowych i oryginalnych ujęć formalnych. Omówienie wszystkich indywidualnych stylów kompozytorskich wymagałoby obszernego, wielotomowego dzieła. [ze wstępu Autorki]