Dwanaście pieśni kurpiowskich op. 58, Szymanowski Karol

Dwanaście pieśni kurpiowskich op. 58 na głos i fortepian, dedykowanych „pamięci brata Feliksa”, pochodzących z lat 1930-32, stanowi ostatni cykl wokalny w twórczości Karola Szymanowskiego. Kompozytor ponownie sięgnął do znanego już z ukończonych rok wcześniej chóralnych Sześciu pieśni kurpiowskich zbioru ks. Władysława Skierkowskiego pt. Puszcza kurpiowska w pieśni. Dwanaście wybranych melodii ludowych posłużyło Szymanowskiemu do stworzenia miniatur lirycznych na najwyższym poziomie artystycznym. Kompozytor zadbał przede wszystkim o zachowanie oryginalnego ich kolorytu ludowego, poetyki tekstów i gwary kurpiowskiej, a także pięknych linii melodycznych – prostych, prawie archaicznych w wyrazie, oszczędnych pod względem motywicznym, ale bogatych w swoiste ornamenty i zwroty rytmiczne. Cytaty melodii ze zbioru Skierkowskiego wprowadza tylko na początku każdej ze swych pieśni (czasem nie dosłownie), by następnie poddać je różnym modyfikacjom, rozwinięciom, kunsztownym opracowaniom – zmianom rytmicznym i figuracjom, transpozycjom, także pod względem harmoniki i akompaniamentu. Pieśni Szymanowskiego rozwijają się ekspresyjnie, przyjmując postać udramatyzowaną. Charakter śpiewów ludowych zdeterminował przy tym styl całej kompozycji. Kompozytor poddał się ich specyficznej powściągliwości i surowości wypowiedzi, bez wybujałej ekspresji i elokwencji oraz ekstatycznych uniesień, za to wzruszającej i przejmującej. We właściwy dla siebie sposób podkreślił i subtelnie wyeksponował ich uczuciowość – od lirycznej zadumy (nr 1 Lecioły zórazie, nr 3 Uwoz, mamo...), momentami nawet głębokiej i bolesnej (nr 5 A pod borem siwe kunie..., nr 7 Ściani dumbek), po energiczną, czasem figlarną motorykę (nr 2 Wysła burzycka, nr 6 Bzicem kunia..., nr 11 Wysły rybki, wysły). Wszystkie te cechy obecne są w pieśni czwartej U jeziorecka, niezwykle zmiennej pod względem wyrazu – z początku wesołej i beztroskiej, następnie coraz bardziej dramatycznej, aż w końcu wyciszonej i lirycznej.
Znany muzykolog i badacz spuścizny Szymanowskiego – Tadeusz A. Zieliński, trafnie podsumował ogromną artystyczną wartość kompozycji: Biorąc pod uwagę zarówno oryginalną obsadę kompozycji, jak i jej liczne opracowania nie sposób wymienić wszystkie wykonania utworu oraz nagrania (w całości i pojedynczych pieśni). Od chwili powstania Pieśni kurpiowskie cieszą się niesłabnącą popularnością, goszcząc w repertuarze najwybitniejszych artystów.