Missa pro pace, Kilar Wojciech

Wojciech Kilar skomponował Missa pro pace w ciągu ośmiu miesięcy – od lipca 1999 do marca 2000 roku. Utwór powstał na zamówienie Kazimierza Korda – dyrektora Filharmonii Narodowej, której został dedykowany „w jej 100-lecie”. Prawykonanie Mszy miało miejsce 12 stycznia 2001 roku w Warszawie, w interpretacji solistów: Izabelli Kłosińskiej, Jadwigi Rappé, Charlesa Danielsa i Romualda Tesarowicza, organisty Andrzeja Chorosiewicza oraz Chóru i Orkiestry Filharmonii Narodowej pod batutą Kazimierza Korda. Koncert powtórzony został dzień później, a w grudniu tego samego roku prezentowany był także w Watykanie, w obecności Ojca Świętego Jana Pawła II.
W kwietniu 2001 roku, w wywiadzie udzielonym „Tygodnikowi Powszechnemu” kompozytor wskazał idee, które stały się podstawą kompozycji: Msza zbudowana została tradycyjnie, z pięciu części: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei, poprzedzonych organowym Introitus, przy czym kulminacja przebiegu muzycznego dzieła przypada w finałowym fragmencie ostatniego ogniwa – Dona nobis pacem. Dominujące zazwyczaj Credo i Sanctus w kompozycji Kilara są momentami wyciszenia i zadumy. Kyrie składa się z trzech odcinków: skrajnych – instrumentalnych i środkowego, przeznaczonego na alt i bas solo oraz smyczki. Jego główny temat, posiadający wyraźne rysy modalne, powtarzany jest w dalszym przebiegu na podobieństwo passacagli – jako podstawa dla drugiego tematu, zainicjowanego motywem BACH. Obie myśli muzyczne wyróżnia chorałowy, archaiczny charakter, podkreślony polifonicznym, linearnym prowadzeniem głosów. Z Kyrie kontrastuje radosna w nastroju Gloria, utrzymana w szybkim tempie, z wyraźnie zaznaczoną rytmiką, którą podkreśla zastosowana przez Kilara technika repetycyjna (w zakresie motywów i fraz). Muzyka tej części jest bardzo jednorodna – wyraźnie modalna, motoryczna, a jej wewnętrzny podział na odcinki podąża za wersyfikacją tekstu. Jedynie wolny fragment a cappella Qui tollis zatrzymuje na chwilę przebieg muzyczny i przynosi nastrój wyciszenia. Kluczowa dla katolika część mszy – Credo, wyznanie wiary – w kompozycji Kilara przeznaczona została na ograniczony skład wykonawczy: solistów i chór bez akompaniamentu instrumentów. Ascetyczna w brzmieniu, w zamyśle kompozytora ma być momentem najbardziej zbliżonym do indywidualnie przeżywanej modlitwy. Tu również tekst zadecydował o podziale części na odcinki, tym razem jednak zróżnicowane pod względem faktury (nota contra notam, imitacje, ostinato, postępy akordowe, unisono, monodia w stylu chorału gregoriańskiego), układów obsady (od jednogłosowego poprzez dwugłos solistów po ośmiogłos chóru) i materiału dźwiękowego (pentatonika bezpółtonowa), podporządkowane procesowi ciągłej narracji i narastającej dramaturgii. Wyraźne odniesienia do dawnych technik kompozytorskich służą budowaniu nastroju wspomnianego „odludnego, średniowiecznego klasztoru”. Czwarta część dzieła – Sanctus, przeznaczona na sopran solo, dwie harfy i smyczki, podobnie jak Gloria jest jednorodna pod względem opracowania muzycznego: to liryczna, spokojna aria. Najbardziej rozbudowanym ogniwem Missa pro pace jest finałowe Agnus Dei, przypominające pod względem konstrukcji Credo – składa się z wielu, zróżnicowanych ustępów, zwieńczonych kulminacyjnym Dona nobis pacem. Po kilkakrotnym przeprowadzeniu motywu przypadającego na słowa Agnus Dei, w różnych zestawieniach obsady (chór i orkiestra, bas solo, głosy solowe a cappella, soliści i orkiestra, tutti), poprzedzielanych instrumentalnymi przerywnikami, eufoniczne w brzmieniu Obdarz nas pokojem przynosi nastrój spełnienia i spokoju. Tekst tego fragmentu dzieła ograniczony został jedynie do trzech słów, wielokrotnie powtarzanych, w różnych opracowaniach – jako prosta pieśń religijna, melorecytacja chóru, kwartet solistów z akompaniamentem fortepianu i smyczków.
Muzyka Missa pro pace Wojciecha Kilara porusza przede wszystkim umiarem efektów brzmieniowych, służącym podkreśleniu nastroju religijnej medytacji. O. Robert Łukaszuk OSPPE, analizując duchowy wymiar Mszy dla pokoju wskazał:

Anna Iwanicka-Nijakowska