"Opera o Warszawie" - najtrudniejszy okres odrodzenia Najlepszego Miasta Świata

Projekt opery o polskiej stolicy realizowany był w ciągu czterech lat, i w tym czasie ewoluowała jego koncepcja: od dzieła, które koncentruje się na budującym wątku odradzania się Warszawy, do opery opisującej bardzo trudny okres odbudowywania miasta. Dzięki pokazaniu tragedii ocalałych, tych trudności, z którymi zetknęli się warszawianie wznoszący z ruin swoje miasto, opera nie jest surrealistyczna. Pierwsza wielka opera Cezarego Duchnowskiego odzwierciedla panoramę pierwszych powojennych lat oraz realne fakty, odkryte przez Grzegorza Piątka i zawarte w książce Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944-1949.

Premiera Opery o Warszawie z muzyką Cezarego Duchnowskiego do libretta Beniamina M. Bukowskiego zainaugurowała nie tylko wyjątkowy sezon jubileuszowy "1825-1965-2025" w Teatrze Wielkim - Operze Narodowej, lecz jednocześnie 68. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień". Festiwal powstał w 1956 roku i przez wiele lat był jedyną tego typu imprezą w krajach "bloku wschodniego". Przyświecały mu idee przeciwstawienia się dominującej wówczas ideologii socrealizmu, umożliwiania swobody wypowiedzi twórczej oraz kontaktu z nowymi trendami w sztuce.

Hasłem przewodnim 68. edycji jest "Prześwit". Jak podkreśla dyrektor Festiwalu Jerzy Kornowicz we wstępie do festiwalowej książki programowej, "słowo kluczowe tegorocznej edycji Festiwalu – jest symbolem nowego etapu, otwarcia i szansy. Zarówno w perspektywie społecznej, jak i indywidualnej. Odnosi się do nadziei, jaką w chwiejącym się w posadach czasie chcielibyśmy mieć co do przyszłości. Zwracamy uwagę na twórczość, która nie po to dzieli się z nami swoimi alarmistycznymi intuicjami i obawami, aby nas pogrążyć, ale by – poprzez alert – od czegoś uchronić i poprowadzić do normalności".

Wielokrotnie na całym świecie powtarzane jest twierdzenie, że historia powinna pomagać nam uczyć się na błędach przeszłości. Tym niemniej ludzie nieustannie niszczą dążenia do normalności. Beniamin Bukowski przywołuje w libretcie nazwy pięknych miast, które zniszczone zostały już w XXI wieku. Wraz z kompozytorem wielokrotnie powtarza niektóre odcinki. Ten sposób kształtowania dramaturgii poszczególnych scen, stworzonej przez reżyserkę Barbarę Wiśniewską we współpracy z dramaturgiem Marcinem Cecko, najbardziej rzuca się w oczy i podkreślony jest w scenografii autorstwa Natalii Kitamikado. Twórcy opery apelują, aby publiczność wsłuchała się w lekcje historii, a także w wieloznaczność tekstu wykonywanego przez muzyków.

Lepszej obsady tego polimedialnego dzieła nie można było wymarzyć - artyści są znakomitymi interpretatorami muzyki współczesnej i byli zapraszani do udziału również w poprzednich edycjach "Warszawskiej Jesieni".

Zgodnie z zasadami operowymi obie główne bohaterki mają swoje motywy przewodnie, które stopniowo są modyfikowane przez kompozytora. Spotkanie architektki (Agata Zubel), pracującej w Biurze Odbudowy Stolicy, oraz reporterki (Joanna Freszel) zafascynowanej komunizmem, przemierzającej wraz z Armią Czerwoną zniszczoną wojną Polskę, doprowadziło do tego, że obie musiały zrewidować swój światopogląd. W partii wykonywanej przez Zubel dominowały motywy kantylenowe wzmocnione efektem "elettrovoce", odzwierciedlające marzenia o przebudowie miasta. Intonacje pytania w partii sarkastycznej amerykańskiej dziennikarki połączone zostały z motywami śmiechu, które w drugim akcie znikły całkowicie. W scenie pożegnania bohaterki śpiewają już prawie identyczne melodie, zawierające intonacje bliskie arii lamento: obie odkrywają, jak straszna jest komunistyczna rzeczywistość.

Kompozytor nie wykorzystał żadnych muzycznych cytatów z utworów o Warszawie. Świadomie jednak nawiązał do muzyki socrealistycznej - idei komponowania chóralnych, często prymitywnych, pieśni masowych, zmuszających ludzi do powtarzania fałszywych haseł komunistycznych. W samym tekście libretta odbudowa Warszawy porównywana jest pierwotnie do partytury muzycznej i kreatywnej improwizacji, która jest następnie niszczona przez monotonną propagandę nowego socrealistycznego kierunku.

W scenach chóralnych, poświęconych pracy nad odbudową miasta, w którą włączają się z entuzjazmem wszystkie pokolenia warszawian (chór mieszany i chór dziecięcy Teatru Wielkiego - Opery Narodowej), kompozytor wykorzystał najróżniejsze faktury: od śpiewnej polifonii po deklamację i szept, ukazując bogactwo brzmieniowe i wyrazowe materii chóralnej oraz podkreślając rolę chóru. Głosy jeszcze jednego głównego bohatera opery - warszawian - komentują rozgrywającą się akcję i dzielą się swoimi emocjami.

Dzięki wyjątkowej muzyce elektroakustycznej Cezarego Duchnowskiego i wielkiej obsadzie jesteśmy wrzuceni w tę pararealność artystyczną, która nas otacza. Kompozytor chciał, by zabrzmiał cały teatr, wykorzystał cały potencjał akustyczny sali teatralnej, użył nawet głośników, które nie są przeznaczone do muzyki. Potęgę brzmienia wzmacniało akcentowanie grupy instrumentów dętych blaszanych w orkiestrze. Sinfonia Varsovia pod batutą Bassema Akiki mistrzowsko wykonała również bardziej impresjonistyczne rozdziały, m.in. scenę wizji duchów getta, czy scenę w domu dziecka, gdzie zraniona sierotka Tereska zamiast domu rysuje chaos.

Na początku opery nasz przewodnik - aktor Filip Kosior - mówi, że Warszawa jest miastem, które powstało ze śmierci. W ostatnich zaś chwilach dzieła widzimy prześwit, fragmentaryczne przepuszczenie promieni słonecznych. Nawet w straszliwych latach czterdziestych XX wieku, gdy powstaniu Warszawy po Powstaniu towarzyszyło kolejne pozbawienie Polski niepodległości, wyjątkowi marzyciele starali się budować najlepsze miasto świata! Ludzkość wciąż nie wyciąga lekcji z historii, ale jest w niej jednak cząstka nieśmiertelności — opowiadając o wybitnych osobistościach kolejnym pokoleniom, historia na moment ich "wskrzesza”...

Dobrą wiadomością dla tych, którym nie udało się zdobyć biletów, jest to, że nagranie opery oglądać będzie można na vod.teatrwielki.pl zaczynając od grudnia.

Koproducenci: Teatr Wielki - Opera Narodowa, Sinfonia Varsovia. 

Partner: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień".

Finansowanie: m.st. Warszawa, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Mecenas prapremiery Teatru Wielkiego - Opery Narodowej: ORLEN

Patronat medialny nad premierą objęło Polskie Centrum Informacji Muzycznej POLMIC.

Strona projektu: https://operaowarszawie.teatrwielki.pl/ 

Zdjęcia Krzysztofa Bielińskiego (dzięki uprzejmości Teatru Wielkiego - Opery Narodowej)